Ga verder naar de inhoud

Opvoeden met een ‘traumabril’

05 september 2022

Pleegkinderen hebben dikwijls al op jonge leeftijd heel wat meegemaakt, ook traumatische ervaringen. Wat is een trauma juist? Welke impact heeft zo’n trauma op het gedrag en de onderliggende gevoelens en gedachten van een kind? En hoe kunnen we daar best mee omgaan?

Mensen maken in hun leven ingrijpende gebeurtenissen mee, denk maar aan het overlijden van iemand waarvan je houdt, een zwaar auto-ongeval, een scheiding ... Maar niet elke ingrijpende gebeurtenis leidt tot trauma. De meeste mensen hebben voldoende veerkracht om die gebeurtenissen te verwerken. Daarbij zijn er wel twee heel belangrijke factoren, namelijk goede sociale steun en een hechtingsfiguur.

Wat is een trauma?

We spreken van een traumatische ervaring als iemand zich in levensgevaar voelt of als de fysieke en/of psychische integriteit wordt bedreigd. Dat hoeft trouwens niet bij de persoon zelf te zijn. Ook als een kind daarvan getuige is bij iemand die belangrijk is voor dat kind, kan dat een trauma veroorzaken. Zo’n traumatische ervaring roept altijd een overweldigend gevoel van angst, hulpeloosheid en onmacht op en gaat gepaard met heel intense fysieke effecten. Denk daarbij aan hartkloppingen, trillen, duizeligheid of bijvoorbeeld het verlies van controle over de blaas of darmen.

Niet elke ingrijpende gebeurtenis leidt tot trauma.
-

Er bestaan verschillende types trauma. Als iemand één keer iets meemaakt waaraan die traumaklachten, zoals bijvoorbeeld nachtmerries, overhoudt, spreken we van een enkelvoudig trauma (type I). Bij een chronisch trauma (type II) zijn er meerdere ingrijpende gebeurtenissen na elkaar geweest of was er een-zelfde gebeurtenis die zich meermaals herhaalde.

Complex trauma (type III) is een specifieke vorm van chronisch trauma. Dat komt voor als er verschillende traumatische gebeurtenissen zijn geweest die zijn begonnen toen een kind nog heel jong was en die veroorzaakt werden door volwassenen die voor het kind zouden moeten zorgen en het zouden moeten beschermen. Veel pleegkinderen hebben al op jonge leeftijd traumatische ervaringen meegemaakt. Dat kan gaan van acute spanningsvolle gebeurtenissen, over chronische stress tot de ingrijpende ervaring van een uithuisplaatsing.

Maar trauma gaat niet enkel over schade die toegebracht werd aan een kind. Verwaarlozing, het ontbreken van de juiste zorg en het niet gezien worden, blijken nog
méér nefast in de ontwikkeling van een kind.

Impact van complex trauma

Traumatische gebeurtenissen hebben een impact op de ontwikkeling van ons brein, die al begint in de baarmoeder en verder gaat tot we volwassen zijn. Enerzijds zal een deel van de hersenen onvoldoende ontwikkelen. Dat gaat onder andere over het deel dat zorgt voor de beheersing van impulsen en emoties. Op hersenscans is dan ook een kleiner hersenvolume te zien. Anderzijds ziet men dat de hersenen zich ‘anders’ ontwikkelen.

Kinderen met een complex trauma zijn dikwijls hyperalert. Ze houden hun omgeving voortdurend in de gaten omdat ze altijd gevaar verwachten.

Ondanks het feit dat het kind in het hier-en-nu wel veilig is, reageert het nog altijd alsof het leeft in ‘traumatijd’.
-

Complex trauma gaat ook dikwijls gepaard met geschade hechting. Dat komt omdat het kind leerde dat het in stressvolle situaties geen steun krijgt van anderen. Dat maakt het voor hen moeilijk om relaties aan te gaan en ze zijn minder sociaal vaardig. Soms zoeken kinderen bijvoorbeeld toenadering tot een ouder, maar vinden ze dat tegelijk heel stressvol en beangstigend.

Complex trauma zorgt ervoor dat een kind heel veel toxische stress ervaart. Op lange termijn kan dat ook lichamelijke ongemakken veroorzaken, zoals verminderde weerstand, problemen met zindelijkheid of eetproblemen.

Symptomen

Hoe weet je of een kind een trauma heeft opgelopen? Dat is niet eenvoudig, want kinderen zullen er dikwijls niet graag over praten en vaak hebben we vanuit de hulpverlening er zelf het gissen naar. Kinderen kunnen bijvoorbeeld denken dat het normaal is wat er gebeurde of ze willen loyaal zijn aan hun ouders. Bovendien zijn ook de symptomen van complex trauma vaak niet heel specifiek. Onderstaand schema biedt handvatten om een trauma te herkennen. Heb je een vermoeden van trauma bij je pleegkind? Bespreek het dan zeker met je begeleider.

Een traumabril

Tegenwoordig weten we steeds beter hoe we getraumatiseerde kinderen kunnen helpen. Samenwerking is daarbij heel belangrijk. Herstellen van een complex trauma gebeurt namelijk voor een groot deel in het dagelijks leven: thuis, op school of in de sportclub. Als er op die plaatsen met kennis over trauma wordt gehandeld, krijgt het getraumatiseerde kind meer kansen om vertrouwen en veerkracht te ontwikkelen. En dat zorgt dan weer voor een goede basis voor therapie.

Opvoeden met kennis over trauma noemen we ook wel ‘traumasensitief opvoeden’. Dat kan je doen door ‘een traumabril’ op te zetten en verder te kijken dan het gedrag van een kind. Wat ligt er onder de ijsberg? Welke interne overtuigingen, achterliggende gedachten, gevoelens en sensaties zitten achter het gedrag van het kind? Vanuit dat begrip en die inzichten kan je leren om het kind beter aan te voelen en er op een andere manier mee om te gaan.

Vijf pijlers van traumasensitief opvoeden

In dit artikel bespreken we alleen vijf pijlers van traumasensitief opvoeden. Wil je meer weten over traumasensitief opvoeden? Of wil je graag advies over jouw situatie of ervaringen uitwisselen met andere pleegzorgers die een kind met complex trauma opvangen? Dan kan je je inschrijven voor het trainingsprogramma ‘Traumasensitief opvoeden’. Voor meer informatie kan je terecht bij je begeleider.

In de eerste plaats is het belangrijk voor een kind met complex trauma om in een veilige omgeving te kunnen zijn. ‘Veilig’ betekent betrouwbaar, voorspelbaar, aanwezig, eerlijk en transparant. Bij complex getraumatiseerde kinderen staat veiligheid bieden echter niet altijd gelijk aan veiligheid ervaren. Getraumatiseerde kinderen blijven zich dikwijls lang onveilig voelen, zelfs als de situatie al veilig is. Om te zorgen dat het kind die veiligheid ook ervaart, kan je hem of haar betrekken bij beslissingen en zo veel mogelijk te werk gaan op maat van het kind. Je kan bijvoorbeeld overwegen of een algemene regel ook in het belang is van de veiligheidservaring van het kind.

Bij complex getraumatiseerde kinderen staat veiligheid bieden echter niet altijd gelijk aan veiligheid ervaren.
-

Daarnaast kunnen pleeggezinnen een rol spelen in het opnieuw opbouwen van positieve relaties. Door het gedrag van het kind te bekijken door een traumabril en op een andere manier te reageren, kan je een negatief patroon doorbreken. Het doel is om het kind momenten van blijdschap te laten ervaren in het contact met veilige anderen. Zo kunnen negatieve associaties beetje bij beetje worden omgevormd. Een derde pijler in traumasensitief opvoeden focust op het beheersen van emoties.

Bij kinderen met een complex trauma is het deel van de hersenen dat instaat voor de beheersing van emoties en impulsen niet voldoende ontwikkeld. Terwijl ze daardoor meer moeilijkheden hebben om zichzelf te reguleren, worden ze ook makkelijker overspoeld door heftige emoties. Ze hebben daarom iemand nodig die kan helpen bij het reguleren van die emoties; niet zo zeer om gevoelens van boosheid of angst te begrenzen, maar eerder om ze te erkennen, ze samen te leren herkennen en om te zoeken naar manieren om meer innerlijke rust te kunnen ervaren.

Door het gedrag van het kind te bekijken door een traumabril en op een andere manier te reageren, kan je een negatief patroon doorbreken.
-

Ten vierde kan het heel helpend zijn voor getraumatiseerde kinderen om hun levensverhaal in kaart te brengen. Als de ouders daarbij kunnen helpen, bijvoorbeeld door foto’s te delen of anekdotes te vertellen, kunnen ook zij bijdragen aan het herstel van hun kind.

Tot slot speelt psycho-educatie een belangrijke rol. Pas als mensen inzicht hebben in trauma en de effecten op het gedrag van een getraumatiseerd kind, kunnen ze een traumabril opzetten. Hoe meer mensen in de omgeving van het kind kunnen handelen vanuit kennis over trauma, hoe meer kansen het kind krijgt om nieuwe veerkracht te ontwikkelen. Daarnaast kan het ook voor getraumatiseerde kinderen zelf helpen als ze hun eigen gedrag kunnen begrijpen.

Aandacht voor pleegzorgers

Als getraumatiseerde kinderen in een pleeggezin terechtkomen, zorgt dat dikwijls voor gevoelens van frustratie en onmacht bij de pleegzorgers. Zij nemen dan ook één van de meest uitdagende en emotioneel vermoeiende rollen op in het leven en welzijn van hun pleegkind. Extra aandacht voor hun welzijn is dan ook nodig.

Als een kind met complex trauma vertelt over wat het heeft meegemaakt, kan dat bovendien ook leiden tot secundaire traumatisering bij de pleegzorgers, met klachten zoals slaapproblemen of verhoogde spanning tot gevolg. Hoe kan je dat voorkomen? Het kan heel helpend zijn om gevoelens en spanning onder woorden te brengen en ook voldoende ruimte nemen om te herstellen van heftige emoties is nodig. Denk daarbij aan de metafoor van het zuurstofmasker in het vliegtuig: help eerst jezelf. Pas dan kan je anderen helpen. Zelfzorg is niet altijd gemakkelijk, maar wel noodzakelijk.

Pleegzorgers nemen één van de meest uitdagende en emotioneel vermoeiende rollen op in het leven en welzijn van hun pleegkind.
-

Bronnen:

  • Coppens, L. (z.d.). Publicaties. Leony Coppens. Geraadpleegd op 17 juni 2022, van https://leonycoppens.nl/publicaties
  • Coppens, L. (z.d.-b). Video en podcast. Leony Coppens. Geraadpleegd op 17 juni 2022, van https://leonycoppens.nl/video
  • De Baat, M., & Berger, M. (2018). Hoe begeleid je kinderen en jongeren met complex trauma in gezinsvervangende woonsituaties? Nederlands Jeugdinstituut.
  • Van Campenhout, F. (2022). Eerste Hulp Aan Getraumatiseerde Kinderen.
  • Vliegen, N., Tang, E., & Meurs, P. (2017). Van kwetsuur tot litteken. Pelckmans.

Meer info?

Elke provincie biedt het trainingsprogramma ‘Traumasensitief opvoeden’ aan. Spreek je begeleider aan voor meer informatie.

Op de website van klinisch psycholoog Leony Coppens vind je ook heel wat video’s over ‘Zorgen voor getraumatiseerde kinderen’: leonycoppens.nl/video. Ze biedt ook een visueel overzicht met informatie en tips over traumasensitief opvoeden. Dat kan je hier vrij downloaden: leonycoppens.nl/handout-traumasensitiefopvoeden-en-begeleiden.

Andere interessante artikels

Wat betekent "familie" voor pleegkinderen in bestandspleegzorg?

Ondersteuning op maat, Opvoeden, Vrije tijd

Op basis van een systematisch literatuuronderzoek geven Wulleman en collega’s een overzicht over de betekenis van “familie” voor pleegkinderen die opgevangen worden in bestandspleegzorg.

Breakdown van plaatsingen van niet-begeleide minderjarige vreemdelingen; ervaringen van bestandspleeggezinnen

Opvoeden

Dit kwalitatief onderzoek brengt ervaringen in kaart van bestandspleegouders van een NBMV die in het jaar voorafgaand aan het onderzoek te maken hadden met een breakdown van de pleegzorgsituatie.